Δεινός κινηματογραφιστής, μέγας αιρετικός, ένα από τα μεγαλύτερα κεφάλαια του σύγχρονου ευρωπαϊκού κινηματογράφου και πάντοτε απρόβλεπτος: Ο δανός δημιουργός Λαρς φον Τρίερ έχει την τιμητική του αυτή την εβδομάδα στην Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης, μέσα από το αφιέρωμα «Λαρς φον Τρίερ: Ο Δαιμόνιος Δανός».
Το αφιέρωμα, το οποίο πραγματοποιείται από την Πέμπτη 29 Ιανουαρίου έως και την Κυριακή 1η Φεβρουαρίου 2015 στην αίθουσα Τάκης Κανελλόπουλος (Μουσείο Κινηματογράφου – Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης, Αποθήκη Α’, Λιμάνι), περιλαμβάνει τέσσερις ταινίες που αποτελούν σημαντικούς σταθμούς στην πορεία του σκηνοθέτη. Πρόκειται για τα ακόλουθα φιλμ: Το στοιχείο του εγκλήματος (1984), Europa (1991), Οι ηλίθιοι (1998) και Χορεύοντας στο σκοτάδι (2000).
Αξίζει να θυμηθούμε ότι:
– Το στοιχείο του εγκλήματος, είναι η πρώτη ταινία μεγάλου μήκους του τότε 28χρονου Λαρς φον Τρίερ.
– Η ταινία Οι ηλίθιοι, είναι γυρισμένη ολοκληρωτικά με βάση τους κανόνες του καλλιτεχνικού μανιφέστου «Δόγμα ‘95», πρωτεργάτης του οποίου υπήρξε ο Τρίερ: κάμερα στο χέρι, γυρίσματα αποκλειστικά σε φυσικούς χώρους, όχι κατασκευασμένα ντεκόρ, όχι τεχνητοί φωτισμοί, κανενός είδους εφέ κ.λπ. Επίσης, η ταινία είναι ανυπόγραφη σκηνοθετικά, σύμφωνα πάντα με τις αρχές του «Δόγματος».
– Στην ταινία Χορεύοντας στο σκοτάδι, απόλυτη υπεραξία είναι η εκπληκτική Ισλανδή καλλιτέχνιδα Μπιορκ, όχι μόνο για την εξαιρετική ερμηνεία της που τιμήθηκε στο φεστιβάλ Καννών, αλλά και για τη θαυμάσια μουσική που έγραψε για το φιλμ. Δίπλα της, άξια συμπαραστάτρια η ντίβα Κατρίν Ντενέβ, σε ρόλο φτωχής εργάτριας.
Πρόγραμμα προβολών:
Πέμπτη 29 Ιανουαρίου 2015
18.30 Οι ηλίθιοι
21.00 Europa
Παρασκευή 30 Ιανουαρίου 2015
18.30 Χορεύοντας στο σκοτάδι
21.00 Το στοιχείο του εγκλήματος
Σάββατο 31 Ιανουαρίου 2015
18.30 Europa
21.00 Χορεύοντας στο σκοτάδι
Κυριακή 1 Φεβρουαρίου 2015
18.30 Το στοιχείο του εγκλήματος
21.00 Οι ηλίθιοι
Ταινίες αναλυτικά
Το στοιχείο του εγκλήματος / The Element of Crime / Forbrydelsens elemen
Δανία, 1984
Σκηνοθεσία: Λαρς φον Τρίερ /Lars von Trier. Με τους: Michael Elphick, Esmond Knight, Me Me Lai. Έγχρωμη, 104΄
O Φίσερ ανακαλείται από το Κάιρο στην Ευρώπη για να λύσει, με την αστυνομική του ιδιότητα, μια σειρά ανεξιχνίαστων τελετουργικών φόνων. Εφαρμόζοντας μια μέθοδο βασισμένη στο βιβλίο του παλιού δασκάλου του Όσμπορν που τιτλοφορείται «Το στοιχείο του εγκλήματος», ο Φίσερ θα προσπαθήσει να ανακαλύψει τον δολοφόνο μπαίνοντας σε μια επικίνδυνη διαδικασία ταύτισης μαζί του, αναπαριστώντας διαδρομές, κινήσεις, πράξεις και χειρονομίες, για να μπορέσει να φτάσει στις σκέψεις, στα κίνητρα και στις προθέσεις του: δηλαδή να διεισδύσει στο μυαλό του δολοφόνου.
Το στοιχείο του εγκλήματος είναι μια ταινία απόλυτου φορμαλισμού, ενορατικής κινηματογραφικής γραφής και μεγάλης οπτικής δύναμης, που διαδραματίζεται σ’ ένα παρακμιακό ντεκόρ, όπου όλες οι χώρες έχουν το ίδιο όνομα: Ευρώπη. Μια ήπειρος-πόλη, πλημμυρισμένη στο νερό, που είναι αδύνατον να χαρτογραφηθεί, μια νεκρή ζώνη χωρίς ορίζοντα, με μοναδική πηγή φωτός την τηλεοπτική οθόνη. Σ’ αυτό το υγρό χάος ολοκληρωτικής οικολογικής καταστροφής, ψυχικής παράνοιας και ηθικής σήψης, οι χώροι -ασαφείς και απροσδιόριστοι- είναι παραδομένοι στα κύματα μιας μηδενιστικής και ανεξέλεγκτης βίας και τα πάντα υπόκεινται σε μια διαδικασία αποσύνθεσης και φθοράς. Τα οραματικά ντεκόρ της ταινίας μοιάζουν με απομεινάρια μιας βομβαρδισμένης πόλης που υπάρχει μέσα από την απουσία της και ο «χρόνος» της είναι μια παραίσθηση. Ο υπνωτισμένος (από την αρχική κιόλας σκηνή) Φίσερ προσπαθεί να ανακαλύψει το χαμένο κομμάτι ενός παζλ που θα παραμείνει μέχρι τέλους ανολοκλήρωτο, να προσανατολιστεί σε μια συνεχώς μεταβαλλόμενη γεωγραφία και να κατανοήσει την αλλόκοτη γεωμετρία ενός εγκλήματος τα αίτια του οποίου του διαφεύγουν. «Γιατί να ψάχνουμε το στοιχείο του εγκλήματος στην κοινωνία και όχι μέσα στην ανθρώπινη φύση;» αναρωτιέται ο δάσκαλός του, Όσμπορν. Το οδοιπορικό του Φίσερ μετατρέπεται σε μια περιπλάνηση χωρίς πυξίδα, σε μια βουτιά από ψηλά στα κατεστραμμένα αρχεία της Ιστορίας και στους μαιάνδρους ενός εφιάλτη απ’ τον οποίο προσπαθεί -στο τέλος- απεγνωσμένα να ξυπνήσει. Το στοιχείο του εγκλήματος, πρώτη ταινία μεγάλου μήκους του τότε 28χρονου δανού σκηνοθέτη, είναι ένα μοναχικό και εκθαμβωτικό κινηματογραφικό πυροτέχνημα, μια «απελπισμένη ζωγραφική του Λόγου», ένα trance-movie που υπνωτίζοντας το βλέμμα του θεατή τον οδηγεί κατευθείαν στην «καρδιά του σκοταδιού».
Europa
Δανία, 1991
Σκηνοθεσία: Λαρς φον Τρίερ. Με τους: Barbara Sukowa, Jean-Marc Barr, Udo Kier. Έγχρωμη, 112΄.
Αμέσως μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, o Λέοπολντ Κέσλερ, ένας ιδεαλιστής αμερικανός με γερμανικές ρίζες, φτάνει στην υπό Αμερικανική κατοχή Γερμανία, θέλοντας να συμμετάσχει στην προσπάθεια ανοικοδόμησης της ηττημένης χώρας. Ο θείος του θα του βρει δουλειά ως οδηγός νυχτερινού τρένου στις γραμμές Zentropa. Όσο θα ταξιδεύει, γνωρίζοντας την κατεστραμμένη κατεχόμενη Γερμανία, ερωτεύεται την Καταρίνα, κόρη του Μαξ Χάρτμαν, ιδιοκτήτη της Zentropa.
Παράλληλα, ο Λέοπολντ δεν θέλει να πάρει μέρος στη διαμάχη ανάμεσα στους συμμάχους και τους Γερμανούς. Όταν όμως ο Μαξ Χάρτμαν αυτοκτονεί, και ο Λέοπολντ πληροφορείται για την ύπαρξη μιας φιλοναζιστικής τρομοκρατικής ομάδας ονόματι “Werewolves”, η οποία δρα ενάντια στους συμμάχους και με την οποία σχετίζεται η Καταρίνα, θα αναγκαστεί εκ των πραγμάτων να πάρει θέση…
Με το Europa, την τρίτη ταινία του, ο Λαρς φον Τρίερ, ολοκληρώνει την τριλογία πάνω στην πνευματική και ηθική παρακμή της Ευρώπης. Πρόκειται για μια προφητική αλληγορία, ένα είδος πολιτικής δυστοπίας, όχι μόνο πάνω στο δυσοίωνο μέλλον της Γηραιάς Ηπείρου, αλλά στις πιο σκοτεινές πτυχές του ανθρώπινου ψυχισμού. Εξ’ αρχής, μέσω της εκτός πεδίου, υποβλητικής φωνής του Μαξ φον Σίντοφ, σε ρόλο αφηγητή-υπνωτιστή, καθώς προτρέπει, σε πρώτο πρόσωπο, τον θεατή να βυθιστεί στον ασπρόμαυρο, παραισθητικό εφιάλτη που θα ακολουθήσει, η ταινία εγκαταλείπει τάχιστα την κινηματογραφική χώρα του ρεαλισμού. Η μεταπολεμική Ευρώπη του φιλμ μοιάζει να βρίσκεται σε μια νέα, υπόγεια και αινιγματική εμπόλεμη κατάσταση, γι’ αυτό και η βούληση του κεντρικού ήρωα να παραμείνει ουδέτερος, τον βουλιάζει όλο και βαθύτερα στην κινούμενη άμμο μιας ιστορίας που μοιάζει με ιστό της αράχνης. Οι ήρωες κινούνται σαν υπνωτισμένοι και κινηματογραφούνται σε πρώτο πλάνο, ενώ στο πίσω μέρος της εικόνας, που θαρρείς πως είναι πολυπρισματική και τρισδιάστατη, μεγεθυμένες προβολές και οπτικές διαφάνειες τους κάνουν να μοιάζουν με ανθρώπους-έντομα παγιδευμένα μέσα σε γυάλινο τούνελ. Και όλα αυτά, τα πρωτοφανή σε τεχνικό και εικαστικό επίπεδο, δια χειρός του Χένινγκ Μπέντσεν, διευθυντή φωτογραφίας στον Λόγο του Καρλ Ντράγιερ. Η ταινία Europa, ακραία αντι-νατουραλιστική, οραματική, ονειρική και λαβυρινθώδης αφηγηματικά, ακυρώνει τον ιστορικό της χρόνο και αποκτά το χαρακτήρα ενός ενυπνίου που λαμβάνει χώρα στις παρυφές της πραγματικότητας και στα βάθη του ασυνείδητου. Με στοιχεία νουάρ, μελοδραματικούς τόνους και εξπρεσιονιστικό ύφος, το Europa είναι μια ταινία-τρένο που τρέχει ιλιγγιωδώς με την όπισθεν, προς μια ανατιναγμένη (αδιάφορο από ποιους, καθώς όλοι προδίδουν αλλήλους και ο καθένας τον εαυτό του) γέφυρα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Πρόκειται, ίσως, για την πιο προωθημένη, φορμαλιστικά, αισθητική πρόταση του δανού δημιουργού – εφάμιλλη ενός αυθεντικού καφκικού εφιάλτη. Εξαιρετική στον ρόλο της Καταρίνα, η Μπάρμπαρα Σούκοβα.
Οι ηλίθιοι / The Idiots / Idioterne
Δανία, 1998
Σκηνοθεσία: Λαρς φον Τρίερ. Με τους: Bodil Jørgensen, Jens Albinus, Anne Louise Hassing. Έγχρωμη, 117΄.
Mια παρέα νεαρών αστών ζουν με κοινοβιακό τρόπο σε μια μεγάλη μονοκατοικία και μοιράζονται το ίδιο ενδιαφέρον για την ηλιθιότητα. Η ομάδα, θέλοντας να ανακαλύψει την ευτυχία μέσα από την «αθωότητα του χαζού» που κρύβει μέσα του κάθε άνθρωπος, εγκαθίσταται σε μια συνοικία πλουσίων της Κοπεγχάγης και αρχίζει να συμπεριφέρεται όπως τα άτομα με χαμηλή νοημοσύνη και νοητική υστέρηση. Εξωτερικεύοντας τον ηλίθιο χαρακτήρα του εαυτού τους, επιδιώκουν να ξεπεράσουν τις αναστολές τους και να αντιταχθούν στις συμβάσεις και στη «φυσιολογική» συμπεριφορά των μελών της κοινωνίας. Αυτή όμως, η «απελευθερωτική» δράση, λαμβάνει χώρα μονάχα όταν βρίσκονται σε δημόσιους χώρους και μέσα από τη σιγουριά της ομάδας. Όταν η Κάρεν – μια βασανισμένη νεαρή γυναίκα που κουβαλά το βαρύ φορτίο ενός θανάτου – τους συναντά και γίνεται μέλος της ομάδας, τα πράγματα θα πάρουν μια απρόβλεπτη τροπή, καθώς θα είναι η μόνη που θα κάνει ένα βήμα παραπέρα…
Οι ηλίθιοι, πέμπτη μεγάλου μήκους ταινία του Λαρς φον Τρίερ είναι γυρισμένη ολοκληρωτικά με βάση τους κανόνες του «Δόγματος ‘95», το οποίο αποτελεί ένα καλλιτεχνικό μανιφέστο-αντίδραση στην κουλτούρα του Χόλιγουντ, προϊόν έμπνευσης μιας ομάδας νέων δανών σκηνοθετών με πρωτεργάτη τον Τρίερ, που βάζει ουσιαστικά μια «ζώνη αγνότητας» στη διαδικασία δημιουργίας μιας ταινίας: η κάμερα στο χέρι (υποχρεωτικά), γυρίσματα αποκλειστικά σε φυσικούς χώρους, όχι κατασκευασμένα ντεκόρ, όχι τεχνητοί φωτισμοί, κανενός είδους εφέ κ.λπ. Οι ηλίθιοι παραμένουν, ακόμα και σήμερα, ένα από τα πιο πειραματικά, ριψοκίνδυνα, αμφιλεγόμενα και αντιφατικά εγχειρήματα του Λαρς φον Τρίερ. Πρόκειται για ένα σύγχρονο «Μωρίας εγκώμιον», το οποίο μέσα από τον ακραίο χλευασμό του πολιτικά ορθού και μέσω μιας προκλητικής (στα όρια του δυσάρεστου και του ανυπόφορου) κινηματογράφησης, έχει ως στόχο να αφυπνίσει με τρόπο ανορθόδοξο, αιρετικό και εκκεντρικό τις μικροαστικές συνειδήσεις. Οι ηλίθιοι, με την ολική αντιστροφή ρόλων και συμπεριφορών που επιχειρούν, επιδιώκουν να αποκαλύψουν την υποκρισία και τη βλακεία που ενυπάρχει μέσα σε ότι ονομάζουμε φυσιολογικότητα και καθωσπρεπισμό. «Ποια είναι η ουσία μιας κοινωνίας που γίνεται όλο και πιο πλούσια, αλλά δεν κάνει κανέναν ευτυχισμένο;», αναρωτιέται σχετικά ο Λαρς φον Τρίερ για την ταινία του, η οποία είναι ανυπόγραφη σκηνοθετικά, σύμφωνα πάντα με τις αρχές του «Δόγματος ‘95» και η οποία δίχασε τους θεατές όπου κι αν προβλήθηκε.
Χορεύοντας στο σκοτάδι / Dancer in the Dark
Δανία – Γερμανία – ΗΠΑ – Σουηδία – Ισλανδία – Γαλλία, 2000
Σκηνοθεσία: Λαρς φον Τρίερ. Με τους: Björk, Catherine Deneuve, David Morse. Έγχρωμη, 140΄.
Η Σέλμα μια φτωχή Τσεχοσλοβάκα μετανάστρια στην Αμερική της δεκαετίας του ’60, με σοβαρό –κληρονομικό- πρόβλημα σταδιακής τύφλωσης, ζει σ’ ένα τροχόσπιτο μαζί με το μικρό γιο της και δουλεύει νυχθημερόν σ’ ένα εργοστάσιο, προσπαθώντας να μαζέψει όσο περισσότερα χρήματα μπορεί για να χειρουργηθεί το παιδί της, που έχει την ίδια πάθηση. Η Σέλμα κρατά την κατάστασή της μυστική, καθώς αν και η ίδια έχει ήδη φτάσει πολύ κοντά στο τελικό στάδιο, παριστάνει πως βλέπει κανονικά, προκειμένου να συνεχίσει να δουλεύει και να συγκεντρώσει το ποσό που απαιτείται για την εγχείρηση του παιδιού της. Μοναδική διέξοδος και διασκέδαση στην άχαρη ζωή της, είναι η παθιασμένη της αγάπη για τα χολιγουντιανά μιούζικαλ. Όταν δραπετεύει από τη σκληρή καθημερινότητά της μέσα από τον κόσμο των ονείρων, αυτά είναι αποκλειστικά μουσικοχορευτικές σκηνές με πρωταγωνίστρια την ίδια, ανάλογες με εκείνες των ταινιών που παρακολουθεί. Κάποια στιγμή, όμως, ένας γείτονας την κατηγορεί ότι του έχει κλέψει τις οικονομίες του, και τότε η οργισμένη της αντίδραση θα έχει τραγικές συνέπειες…
Ταινία που καταξίωσε οριστικά τον Λαρς φον Τρίερ στον παγκόσμιο κινηματογραφικό χάρτη, το Χορεύοντας στο σκοτάδι, βραβευμένο με το Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες, είναι ένα σπαραχτικό (κυριολεκτικά) δραματικό μιούζικαλ. Ξαναπιάνοντας το νήμα της προβληματικής του φιλμ Δαμάζοντας τα κύματα, ο Τρίερ μιλά και πάλι, αλλά με έναν εντελώς διαφορετικό κινηματογραφικό τρόπο, για τη δύναμη της αγάπης, την καρτερικότητα, την αυτοθυσία και την αξία της συγχώρεσης. Ο δανός δημιουργός καταφέρνει να αποτυπώσει στην οθόνη μια τρικυμία συναισθημάτων, μεγάλης έντασης, που κατακλύζουν και δονούν την ψυχή του θεατή. Η ταινία είναι κινηματογραφημένη σε δύο επίπεδα που εναλλάσσονται χωρίς να διασταυρώνονται, παρά μόνο στο εκπληκτικό φινάλε: από τη μια μεριά η ωμή καταγραφή της πραγματικής ζωής, σύμφωνα με τους κανόνες του «Δόγματος ‘95» και από την άλλη, η πολύχρωμη έκρηξη και η σουρεαλιστική φαντασία της Σέλμα, καθώς ζωγραφίζει με νότες, χρώματα, μουσικές και υπέροχα χορευτικά νούμερα το όνειρο μιας άλλης ζωής. Στις σκηνές αυτές, ο Τρίερ και ο σπουδαίος διευθυντής φωτογραφίας Ρόμπι Μίλερ, χρησιμοποίησαν έως και εκατό ψηφιακές βιντεοκάμερες ταυτόχρονα. Απόλυτη υπεραξία της ταινίας, η εκπληκτική Ισλανδή Μπιορκ, όχι μόνο για την εξαιρετική ερμηνεία της, για την οποία απολύτως δίκαια βραβεύτηκε στις Κάννες, αλλά και για τη θαυμάσια μουσική που έγραψε για το φιλμ. Δίπλα της, άξια συμπαραστάτρια η ντίβα Κατρίν Ντενέβ, σε ρόλο φτωχής εργάτριας.
