Οι εκλεκτικές συγγένειες στην τέχνη δίνουν νέες διαστάσεις στα μεγάλα έργα. Μια τέτοια συνομιλία ζωής γεννήθηκε όταν ο Μαρκ Ντονσκόι συνάντησε τον Μαξίμ Γκόρκι. Το μεγαλείο του συγγραφέα ενέπνευσε το κινηματογραφικό έργο του Ντονσκόι, δίνοντάς του το χρίσμα του μυθιστοριογράφου του Μαξίμ Γκόρκι. Η Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης παρουσιάζει από τις 30 Απριλίου έως τις 3 Μαΐου 2015, τέσσερα αριστουργήματα που έφεραν παγκόσμια αναγνώριση στον σοβιετικό σκηνοθέτη: Τα παιδικά χρόνια του Μαξίμ Γκόρκι, Στα ξένα χέρια, Τα πανεπιστήμιά μου και Το άλογο που κλαίει.
Αξίζει να θυμηθούμε ότι:
– Η ταινία Τα παιδικά χρόνια του Μαξίμ Γκόρκι θεωρείται μέχρι και σήμερα κορυφαία έκφραση του ποιητικού ρεαλισμού στο Σοβιετικό κινηματογράφο.
– Τα πανεπιστήμιά μου, αναφέρονται ουσιαστικά στα πανεπιστήμια της ζωής που συνάντησε ο Γκόρκι στο δρόμο του και αποτέλεσαν τομή στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του και τα πρώτα ερεθίσματα για να αρχίσει να γράφει.
– Το άλογο που κλαίει, είναι ένα ξεχωριστό αριστούργημα στη φιλμογραφία του Μαρκ Ντονσκόι που αναγνωρίστηκε χρόνια μετά την εποχή της κυκλοφορίας του και αποτελεί την πιο λυρική δημιουργία του.
Οι ταινίες
Τα παιδικά χρόνια του Μαξίμ Γκόρκι, Ασπρόμαυρη (92’), Σοβιετική Ένωση, 1937
Ο Αλεξέι Πέτσκωφ ( Μαξίμ Γκόρκι) όταν χάνει τους γονείς του σε νεαρή ηλικία, αναγκάζεται να μετακομίσει στο σπίτι του παππού του. Εκεί γίνεται μάρτυρας της άπληστης συμπεριφοράς των υπόλοιπων μελών της οικογένειάς του που ερίζουν για τη διεκδίκηση της κληρονομιάς, αλλά και των βίαιων εξάρσεων του θείου του. Όταν, όμως, το οικογενειακό εργαστήρι θα καταστραφεί, θα ξεκινήσει για όλους μία περίοδος οικονομικής παρακμής, που θα τους οδηγήσει στην πτώχευση. Μοναδική συντροφιά του μικρού Αλεξέι, η αγαπημένη του γιαγιά.
Η γνωριμία του Μαρκ Ντονσκόι με τον συγγραφέα Μαξίμ Γκόρκι το 1935, αποτελεί σταθμό στην καριέρα και τη ζωή του Ρώσου σκηνοθέτη. Η επιρροή που άσκησε πάνω του η χειμαρρώδης προσωπικότητα του Γκόρκι, αποτέλεσε την έναρξη της δημιουργικής του πορείας, με την «Τριλογία του Γκόρκι» να γυρίζεται χωρίς διακοπή, ως ενιαίο έργο από το 1937 ως το 1939. Ξεφεύγοντας από το ρητορικό ύφος του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, ο Ντονσκόι επιλέγει να παρουσιάσει στην ταινία του την πιστή απεικόνιση του λαού της Τσαρικής Ρωσίας του 19ου αιώνα. Τα λαϊκά έθιμα, οι εργάτες, τα καπηλειά, οι πολιτικοί εξόριστοι και ο σκοταδισμός της εποχής είναι στην ουσία οι πραγματικοί πρωταγωνιστές του έργου του. Με μεγάλο αυθορμητισμό, ειλικρίνεια γλαφυρότητα και ενθουσιασμό, ο Ντονσκόι αποτυπώνει με την κάμερά του τη νοοτροπία ενός λαού, αλλά και τον κοινωνικό χώρο ο οποίος προσδιορίζει συμπεριφορές, ιδέες και στάσεις ζωής. Στο πρώτο μέρος της τριλογίας του, ο μικρός Αλεξέι «εντάσσεται» σε μία κοινωνική τάξη η οποία θα διαμορφώσει και θα καθορίσει τις μετέπειτα επιλογές του. Το ρόλο της γιαγιάς, μητέρας-φύσης, ερμηνεύει εξαιρετικά η ηθοποιός του μοσχοβίτικου θεάτρου Βαρβάρα Μασαλιτίνοβα. Το φιλμ θεωρείται μέχρι και σήμερα κορυφαία έκφραση του ποιητικού ρεαλισμού στο Σοβιετικό κινηματογράφο, αλλά και ιδεολογικό υπόβαθρο του Νέου Ρώσικου κινηματογράφου, όταν άρχισε να απομακρύνεται από το σοσιαλιστικό ρεαλισμό.
Στα ξένα χέρια, Ασπρόμαυρη (100’), Σοβιετική Ένωση, 1938
Ο Αλεξέι Πέτσκωφ ( Μαξίμ Γκόρκι), έφηβος πια, έχει απομείνει μόνος του και χωρίς καθόλου χρήματα, αναζητώντας έναν σκοπό στη ζωή του. Κάποια μέρα αρχίζει να εργάζεται στην υπηρεσία μιας πλούσιας οικογένειας αλλά αισθάνεται παγιδευμένος ψυχή τε και σώματι. Καθώς όμως μεγαλώνει, αρχίζει να παλεύει για την απελευθέρωσή του και να αναζητά το βαθύτερο νόημα της ύπαρξής του.
Στο δεύτερο μέρος της τριλογίας για τον Μαξίμ Γκόρκι- γυρισμένη μόλις ένα χρόνο μετά από την πρώτη ταινία, συναντάμε τον έφηβο, πλέον, Αλεξέι και όλα αυτά που άρχισαν σιγά-σιγά να καθορίζουν την εξέλιξή του στον μεγάλο συγγραφέα που γνώρισε μετέπειτα ο Μάρκ Ντονσκόι. Χωρίς να έχει σκοπό να γυρίσει μια μνημειακή βιογραφία, ο Ντονσκόι αποτυπώνει μέσα από τα μάτια του ήρωά του τις συνήθειες του λαού της Ρωσικής επαρχίας, και τις αντιθέσεις που καθόρισαν την προσωπική του ιστορία. Από τη μία η σκληρότητα, η μιζέρια και ο σκοταδισμός, και από την άλλη η γενναιοδωρία, η πολιτική αμφισβήτηση και η δίψα για γνώση. Ο θαυμασμός του Ντονσκόι για τον άνθρωπο Γκόρκι, το Ρωσικό λαό και τη φύση, αποτυπώνεται σχεδόν νατουραλιστικά σε όλη τη διάρκεια του φιλμ, μέσα από τις εκπληκτικά σκηνοθετημένες σκηνές στις οικοτεχνίες, τους λασπωμένους δρόμους, τα καπηλειά, το λιμάνι. Παράλληλα όμως, παρουσιάζει τις κοινωνικοπολιτικές και ανθρώπινες επιδράσεις στην ψυχή ενός ανήσυχου εφήβου, δημιουργώντας έτσι έναν ολοκληρωμένο και πολυεπίπεδο χαρακτήρα, φόρο τιμής στον μεγάλο συγγραφέα. Αυτή η ταινία του Ντονσκόι αποτελεί εξαιρετική αποτύπωση του ποιητικού ρεαλισμού στο Σοβιετικό κινηματογράφο, και φόρο τιμής στην εργατική τάξη της Ρωσίας του ΄30.
Τα πανεπιστήμιά μου, Ασπρόμαυρη (92’), Σοβιετική Ένωση, 1939
Ο Αλεξέι Πέτσκωφ ( Μαξίμ Γκόρκι), ζει στο Καζίμ μαζί με τον συγκάτοικό του. Όταν ο τελευταίος συλλαμβάνεται για επαναστατική δράση, ο Αλεξέι αναγκάζεται να τα βγάλει πέρα μόνος του. Πιάνει δουλειά σε ένα φούρνο, γρήγορα όμως παρακινεί τους εργαζομένους σε απεργία. Παράλληλα, προσδοκεί να σπουδάσει στο πανεπιστήμιο, ακόμα και αν οι πόρτες της ανώτατης εκπαίδευσης είναι κλειστές για κάποιον της κοινωνικής του τάξης.
Στο τρίτο μέρος της τριλογίας για τα νεανικά χρόνια του φίλου του, Μαξίμ Γκόρκι, ο Ρώσος σκηνοθέτης τοποθετεί τη δράση στα χρόνια που ο συγγραφέας, όντας ανήσυχο και ενεργό πνεύμα, επιδίωκε να σπουδάσει στην ανώτατη εκπαίδευση. Τα πανεπιστήμιά μου, όμως, στην ουσία αναφέρονται στα πανεπιστήμια της ζωής που συνάντησε ο Γκόρκι στο δρόμο του και αποτέλεσαν τομή στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του και τα πρώτα ερεθίσματα για να αρχίσει να γράφει. Για ακόμα μία φορά, ο Ντονσκόι εξυψώνει την έννοια του ανθρώπου και της ελευθερίας μέσα από τη γλαφυρή απεικόνιση της ζωής του λαού της Ρωσίας, και της προσπάθειας του Αλεξέι να παρακινήσει τους συναδέλφους του σε αντίδραση και απεργία. Σε αντίθεση με το φορμαλισμό του Αϊζενστάιν, ο Ντονσκόι σκηνοθετεί αυθόρμητα, σαν ζωηρός έφηβος που θέλει να αποτυπώσει μία ιστορία, έναν λαό και μία συνείδηση μέσα από τη δική του οπτική γωνία. Παρουσιάζει τη διαδρομή προς την επανάσταση ως μία φυσική διαδικασία, η οποία προέρχεται από την ανάγκη του ανθρώπου να διεκδικήσει μια φωτισμένη συνείδηση. Με εμπνευσμένη κινηματογραφικά αφήγηση, και μια σειρά πανέμορφων εικαστικά σκηνών, αποτυπώνει στην τριλογία του τη νοοτροπία ενός λαού και ενός ανθρώπου με μεγάλη ειλικρίνεια και σεβασμό.
Το άλογο που κλαίει, Έγχρωμη (95’), Σοβιετική Ένωση, 1957
Ο νεαρός δούλος Οστάπ ζει στην Ουκρανία στις αρχές του 19ου αιώνα, κι ονειρεύεται τη φυγή του στη γειτονική Βεσαραβία και την ελευθερία του. Με τη βοήθεια της κόρης του αφέντη του, και ερωμένης του, Σαλόμιας, αυτοεξορίζονται και καταφεύγουν σε μία οικογένεια τσιγγάνων. Ο έρωτάς τους, όμως, έρχεται σε σύγκρουση με τους «κανόνες» της κοινότητας κάνοντας την ευτυχία τους πρόσκαιρη.
Το άλογο που κλαίει, είναι ένα ξεχωριστό αριστούργημα στη φιλμογραφία του Μαρκ Ντονσκόι που αναγνωρίστηκε χρόνια μετά την εποχή της κυκλοφορίας του και αποτελεί την πιο λυρική δημιουργία του. Η σπαρακτική ερωτική ιστορία του Όσταπ και της Σαλόμιας είναι μία «παγανιστική» ωδή στην ελευθερία του έρωτα και στη σημασία των φυσικών ενστίκτων στην ευτυχία του ανθρώπου. Η φύση, ο έρωτας και ο αυθορμητισμός της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι έννοιες που ο Ντονσκόι αποθεώνει σε αυτήν την ταινία, προβάλλοντας μέσα από την συγκινητική ιστορία που αφηγείται τα εμπόδια που βάζουν οι ανθρώπινοι «θεσμοί» και «κανόνες» στη φυσική ροή των πραγμάτων. Ο αφέντης που στερεί την ελευθερία του Όσταπ, και η κοινότητα που «εχθρεύεται» και «πνίγει» τον έρωτά τους. Η εξουσία αρνείται τον έρωτα γιατί καταργεί τους κανόνες της και έτσι ο έρωτας αδυνατεί να ανθίσει και να ολοκληρωθεί όταν περιορίζεται από έναν κόσμο κυριαρχημένο από συμβάσεις. Οι συγκλονιστικές εικόνες της φύσης διαδέχονται τις ρεαλιστικές απεικονίσεις της λαϊκής ζωής, δημιουργώντας μία οπτική αντίθεση ανάμεσα στη φύση και τον άνθρωπο. Λυρικός και συγχρόνως ωμά ρεαλιστικός, ο Ντονσκόι με το Άλογο που κλαίει δημιούργησε την πιο απαισιόδοξη αλλά συγχρόνως και πιο αληθινή ταινία του, ένα από τα αδιαφιλονίκητα αριστουργήματα του Σοβιετικού κινηματογράφου.
