Με την Αΐντα του Τζουζέππε Βέρντι, η Εθνική Λυρική Σκηνή ανοίγει το φετινό Φεστιβάλ Αθηνών, στις 10, 11, 12, 15 Ιουνίου 2016 στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού. Η δημοφιλής όπερα παρουσιάζεται σε νέα παραγωγή της ΕΛΣ, από το φημισμένο Φεστιβάλ Όπερας της Ταορμίνας, σε μουσική διεύθυνση Μύρωνα Μιχαηλίδη και Ηλία Βουδούρη, και σκηνοθεσία Ενρίκο Καστιλιόνε.
Η Αΐντα αποτελεί έργο ορόσημο της Ιταλικής μουσικής και ισορροπεί ανάμεσα στην ρομαντική όπερα και την γαλλική μεγαλόπρεπη όπερα. Οι άριες, οι σκηνές πλήθους, τα εκτενή ντουέτα και το μπαλέτο κάνουν την όπερα αυτή να ξεχωρίζει, ενώ σηματοδοτούν νέες κατακτήσεις στη μουσικοδραματική γλώσσα του Βέρντι. Το θριαμβικό εμβατήριο, αποτελεί μία σελίδα μεγαλόπρεπης, εξωτικής μουσικής. Στη διαχρονική δημοτικότητα της συνεισφέρει επίσης το πλαίσιο στο οποίο διαδραματίζεται η όπερα, καθώς η δράση ξετυλίγεται στη φαραωνική Αίγυπτο σε μυθική εποχή, με την οποία το κοινό του 20ού αιώνα εξοικειώθηκε μέσα από την εικόνα που της προσέδωσαν οι χολιγουντιανές ταινίες. Όμως, αυτή είναι μονάχα μία από τις όψεις της Αΐντας του Βέρντι.
Στο κέντρο της όπερας υπάρχει ένα ακόμα διάσημο ερωτικό τρίγωνο, όπως σε αρκετά από τα έργα του Βέρντι: η Αΐντα, πριγκίπισσα της Αιθιοπίας και αιχμάλωτη στην αυλή των φαραώ, είναι ερωτευμένη με τον Αιγύπτιο στρατηγό Ρανταμές, ο οποίος ανταποδίδει τα αισθήματά της δυσαρεστώντας την Αμνέριδα, κόρη του φαραώ, η οποία είναι επίσης ερωτευμένη μαζί του. Στον πυρήνα του έργου βρίσκεται η Αΐντα, παγιδευμένη ανάμεσα στα συναισθήματά της για τον άντρα που αγαπά και στο καθήκον απέναντι στον πατέρα και την πατρίδα της.
Η δημόσια όψη και το ιδιωτικό συναίσθημα βρίσκονται σε συνεχή διάλογο στην Αΐντα και ορίζουν την αισθητική του έργου, που κινείται από την πιο χαμηλόφωνη εξομολόγηση, έως την πιο λαμπρή διακήρυξη. Οι σκηνές πλήθους, όπως αυτή του θριάμβου στη 2η Σκηνή της Β’ Πράξης, έρχονται σε αντίθεση με τα ιδιωτικά συναισθήματα των τριών βασικών χαρακτήρων του έργου. Μια από τις μεγάλες κατακτήσεις του Βέρντι στο έργο αυτό ήταν ότι κατάφερε να ισορροπήσει τα μεγέθη: αφενός στη σκηνή του θριάμβου παίρνει το μέρος των ηττημένων, αφετέρου ολοκληρώνει το έργο με υποβλητικό και χαμηλόφωνο τρόπο προκαλώντας την συγκίνηση με τα λιτά μέσα που επιλέγει. Δεν είναι τυχαίος ο τρόπος που χτίζει την αξιοπρεπή στάση του βασικού του χαρακτήρα του έργου, της Αΐντας, θέλοντας να μιλήσει για τον σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα των λιγότερο προνομιούχων, κάτι που ο σπουδαίος συνθέτης υπερασπίστηκε με πάθος σε όλη του τη ζωή.
Η Αΐντα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας της ΕΛΣ. Ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής του Οργανισμού και πρώτος αρχιμουσικός της παραγωγής, σημειώνει: “Πρωτοπαρουσιάστηκε από την ΕΛΣ στις 8 Ιανουαρίου του 1958, την καλλιτεχνική περίοδο που εγκαινιάστηκε το νέο Θέατρο Ολύμπια. Και φέτος, δεν έρχεται απλώς στο τέλος άλλης μιας καλλιτεχνικής σεζόν -2015-16-, αλλά και στο γύρισμα μιας λαμπρής σελίδας στην ιστορία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, εν όψει της επικείμενης μεταστέγασής της στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Με την Αΐντα του, αυτό το «περιδέραιο από πολύτιμα μουσικά πετράδια» όπως εύγλωττα -και δίκαια- την έχουν χαρακτηρίσει, ο Τζουζέππε Βέρντι όχι μόνο εμφύσησε νέα πνοή, φέρνοντας πολλαπλές ανατροπές στην «κουρασμένη» Ιταλική Όπερα, αλλά επίσης αποκάλυψε το πλήρες εύρος των δικών του ικανοτήτων, και καθιερώθηκε ως ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης της λυρικής τέχνης στη χώρα του, και «δάσκαλος» στον υπόλοιπο κόσμο.
Θα μπορούσαμε να αναφερθούμε στο μεγαλόπρεπο, θριαμβικό της εμβατήριο ή στο μυθικό, εξωτικό ιστορικό της πλαίσιο -τη φαραωνική Αίγυπτο- ή ακόμη στην περίτεχνη ύφανση της ψυχολογίας των ηρώων της. Ωστόσο, καμιά περιγραφή δεν μπορεί να αποδώσει επαρκώς το εύρος της σημασίας της, ίσως μόνο τα λόγια του Τόμας Μαν, από το Μαγικό Βουνό, για την απλότητά τους, όταν αναφέρεται στο περίφημο ντουέτο του τέλους μεταξύ των δύο εραστών, της Αΐντας και του Ρανταμές: «Τραγούδησαν για τον παράδεισο, αλλά τα τραγούδια τους ήταν από μόνα τους παράδεισος, και ήταν σαν τον παράδεισο τραγουδισμένα»“.
Η Αΐντα με μια ματιά
Ο συνθέτης / Ο Τζουζέππε Βέρντι, ο διασημότερος συνθέτης του ιταλικού Ρομαντισμού, γεννήθηκε στο Λε Ρόνκολε της βόρειας Ιταλίας το 1813 και πέθανε στο Μιλάνο το 1901. Σπούδασε μουσική στο επαρχιακό Μπουσσέτο και στη συνέχεια στο Μιλάνο. Τα πρώτα του έργα γράφηκαν μέσα στο επαναστατικό κλίμα της εποχής, απηχώντας ιδεολογικά τον αγώνα για την απελευθέρωση των ιταλικών κρατιδίων από τους Αυστριακούς και την ενοποίησή τους σε κυρίαρχη χώρα. Η ενασχόληση του Βέρντι με την πολιτική τον ανέδειξε σε εθνικό σύμβολο. Ως ακροστιχίδα το σύνθημα «Viva Verdi» σήμαινε «Ζήτω ο Βίκτωρ Εμμανουήλ βασιλιάς της Ιταλίας» – «Viva Vittorio Emanuele Re D’ Italia». Το 1861 ο συνθέτης εξελέγη μέλος του πρώτου ιταλικού κοινοβουλίου. Διασημότερες όπερές του είναι οι Ναμπούκκο (1842), Μάκβεθ (1847/1865), Ριγολέττος (1851), Ο τροβαδούρος (1853), Η παραστρατημένη/Τραβιάτα (1853), Η δύναμη του πεπρωμένου (1862), Αΐντα (1871), Οθέλλος (1887) και Φάλσταφ (1893).
Με τη μουσική του ο Βέρντι εξέφρασε σε αισθητικό επίπεδο το πνεύμα του ώριμου Ρομαντισμού και σε πολιτικό επίπεδο την επιθυμία των συμπατριωτών του να δουν την Ιταλία ελεύθερη και ενωμένη. Αγαπήθηκε από ιδιαίτερα πλατύ κοινό και απέκτησε εξαρχής δημοτικότητα που παραμένει αμείωτη μέχρι σήμερα. Στις ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες του 19ου αιώνα, ο Βέρντι υπήρξε ο συνθέτης που έζησε εκείνη τη μοναδική στιγμή στην Ιστορία της μουσικής, κατά την οποία η υψηλή τέχνη έγινε ταυτόχρονα και λαϊκή.
Το έργο / Η Αΐντα, όπερα σε τέσσερις πράξεις, είναι σε ποιητικό κείμενο του Αντόνιο Γκισλαντσόνι βασισμένο σε σενάριο του Ωγκύστ Μαριέτ. Η δράση εκτυλίσσεται στη Μέμφιδα και στις Θήβες την εποχή ισχύος των φαραώ. Η Αΐντα, κόρη του βασιλιά της Αιθιοπίας, είναι σκλάβα της Αμνέριδας, κόρης του Βασιλιά της Αιγύπτου. Και οι δύο γυναίκες αγαπούν τον Ρανταμές, αρχιστράτηγο των Αιγυπτίων, ο οποίος επιστρέφει νικητής από τον πόλεμο κατά των Αιθιόπων. Υποκύπτοντας στις πιέσεις του πατέρα της, η Αΐντα εκμαιεύει από τον ερωτευμένο Ρανταμές ένα στρατιωτικό μυστικό. Εξοργισμένη, η Άμνερις τον κατηγορεί για προδοσία. Στη συνέχεια προσπαθεί να τον σώσει, αλλά μάταια· ο Ρανταμές καταδικάζεται από το ιερατείο να ταφεί ζωντανός σε μία υπόγεια κρύπτη. Εκεί έχει κρυφτεί η Αΐντα, επιθυμώντας να πεθάνει στο πλευρό του αγαπημένου της.
Πρεμιέρες / Η Αΐντα παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην Όπερα του Καΐρου στις 24 Δεκεμβρίου 1871, σε μουσική διεύθυνση του συνθέτη και κοντραμπασίστα Τζοβάννι Μποττεζίνι. Πρωταγωνιστούσαν η Αντονιέττα Ποτσόνι-Αναστάζι ως Αΐντα, η Ελεονόρα Γκρόσσι ως Άμνερις, ο ΠιέτροΜοντζίνι ως Ρανταμές και ο Φραντσέσκο Στέλλερ ως Αμονάσρο. Στις 8 Φεβρουαρίου 1872 πραγματοποιήθηκε στη Σκάλα του Μιλάνου η ευρωπαϊκή πρεμιέρα της όπερας, με μικρές τροποποιήσεις στο μουσικό κείμενο. Διεύθυνε ο Φράνκο Φάτσο, ενώ η διανομή περιλάμβανε την Τερέζα Στολτς ως Αΐντα, τη Μαρία Βάλντμαν ως Αμνέριδα, τον Τζουζέππε Φαντσέλλι ως Ρανταμές και τον Φραντσέσκο Παντολφίνι ως Αμονάσρο.
Στην Αθήνα αναφέρεται παράσταση της όπερας το 1882 στα ιταλικά. Τον Απρίλιο του 1916 εγκαινιάστηκε το πρώτο θέατρο Ολύμπια με την όπερα Ερνάνης του Βέρντι. Κατά την πρώτη εκείνη καλλιτεχνική περίοδο παρουσιάστηκε επίσης η Αΐντα. Η παράσταση επαναλήφθηκε λίγους μήνες αργότερα στο Παναθηναϊκό Στάδιο υπό τη διεύθυνση του Βέλγου συνθέτη, βιολονίστα και αρχιμουσικού Αρμάνδου Μαρσίκ.
Από την Εθνική Λυρική Σκηνή η Αΐντα πρωτοπαρουσιάστηκε στις 8 Ιανουαρίου 1958, κατά την καλλιτεχνική περίοδο που εγκαινίασε το σημερινό Θέατρο Ολύμπια. Τις παραστάσεις διεύθυνε ο Ανδρέας Παρίδης. Τον κεντρικό ρόλο ερμήνευσε η Ρένα Κανάκη, τον Ρανταμές ο τενόρος Άντζελο Λοφορέζε και την Αμνέριδα η μεσόφωνος Φράνκα Σάκκι.
Σύνοψη
Α΄ Πράξη Σκηνή 1η: Αίθουσα στο παλάτι του Βασιλιά της Αιγύπτου, Μέμφις / Ο αρχιερέας Ράμφις δηλώνει στον αρχηγό της φρουράς Ρανταμές ότι είναι αναπόφευκτος ο πόλεμος με τους Αιθίοπες. Ο Ρανταμές μονολογεί εκφράζοντας την επιθυμία να ηγηθεί του αιγυπτιακού στρατού. Εμφανίζεται η Άμνερις, κόρη του Βασιλιά της Αιγύπτου, ερωτευμένη με τον Ρανταμές. Λίγο αργότερα εισέρχεται μία σκλάβα της από την Αιθιοπία, η Αΐντα. Η Άμνερις αντιλαμβάνεται τα αισθήματα που τρέφει η Αΐντα για τον Ρανταμές και ορκίζεται εκδίκηση. Καταφτάνει ο Βασιλιάς της Αιγύπτου. Ένας αγγελιαφόρος ανακοινώνει ότι ο Αμονάσρο, βασιλιάς της Αιθιοπίας –και πατέρας της Αΐντας–, εκστρατεύει εναντίον των Θηβών. Ο Βασιλιάς αναγγέλλει ότι η θεά Ίσις όρισε τον Ρανταμές αρχιστράτηγο των Αιγυπτίων. Όλοι του εύχονται να επιστρέψει νικητής, ενώ η Αΐντα διχάζεται ανάμεσα στον έρωτά της και στην αγάπη προς τον πατέρα και την πατρίδα της.
Σκηνή 2η: Ναός Ηφαίστου / Ο Ράμφις παραδίδει το ιερό σπαθί του πολέμου στον Ρανταμές και τον χρίζει προστάτη της Αιγύπτου.
Β΄ Πράξη Σκηνή 1η: Αίθουσα στα διαμερίσματα της Αμνέριδας / Σκλάβες ντύνουν την κόρη του φαραώ για τη γιορτή του θριάμβου. Μόλις μπαίνει η Αΐντα, η Άμνερις προσπαθεί να εκμαιεύσει αν πράγματι είναι αντίζηλός της. Ανακοινώνει πως τάχα ο Ρανταμές σκοτώθηκε στη μάχη. Ταραγμένη, η Αΐντα αποκαλύπτει τον έρωτά της, αλλά έπειτα εκλιπαρεί για τον οίκτο της Αμνέριδας.
Σκηνή 2η: Μία από τις Πύλες των Θηβών / Η Άμνερις στέφει με δάφνες το νικητή Ρανταμές και ο Βασιλιάς της Αιγύπτου του υπόσχεται πως θα έχει ό,τι επιθυμήσει. Ανάμεσα στους αιχμάλωτους Αιθίοπες η Αΐντα αναγνωρίζει τον Αμονάσρο. Αναφωνεί ότι είναι ο πατέρας της, ωστόσο εκείνος της ψιθυρίζει εγκαίρως να μην αποκαλύψει πως είναι επίσης ο βασιλιάς της Αιθιοπίας. Ο Αμονάσρο, καθώς και ο Ρανταμές ζητούν επιείκεια προς όλους τους Αιθίοπες. Αντίθετα, οι ιερείς ζητούν τη θανάτωση των αιχμαλώτων. Ο Βασιλιάς συναινεί στο αίτημα του Ράμφι να απελευθερωθούν όλοι πλην της Αΐντας και του πατέρα της. Επιπλέον, ο Βασιλιάς επιβραβεύει τον Ρανταμές δίνοντάς του το χέρι της κόρης του Αμνέριδας.
Γ΄ Πράξη Όχθες του Νείλου / Παραμονές του γάμου της με τον Ρανταμές, η Άμνερις προσέρχεται στο ναό της Ίσιδας, συνοδεία του Ράμφι. Εκεί επίσης η Αΐντα περιμένει τον Ρανταμές για μία τελευταία συνάντηση. Εμφανίζεται αναπάντεχα ο Αμονάσρο: Έχει καταλάβει τον έρωτα των δύο νέων, γι’ αυτό προστάζει την κόρη του να εκμαιεύσει από τον Ρανταμές τα σχέδια της νέας αιγυπτιακής εκστρατείας εναντίον των Αιθιόπων. Η Αΐντα αρνείται με φρίκη, αλλά ύστερα υποχωρεί μπροστά στις πιέσεις του Αμονάσρο και στο καθήκον της προς την πατρίδα. Όταν φτάνει ο Ρανταμές, η Αΐντα προσπαθεί να τον πείσει να φύγουν μακριά. Ξαφνικά, τον ρωτά ποια οδό πρέπει να ακολουθήσουν ώστε να αποφύγουν τα αιγυπτιακά στρατεύματα. Ανυποψίαστος, ο Ρανταμές προδίδει την πληροφορία. Τότε ξεπροβάλλει από μία κρυψώνα ο Αμονάσρο, που καλεί τον Ρανταμές να συστρατευτεί στο πλευρό του. Εμφανίζονται η Άμνερις και ο Ράμφις. Η κόρη του φαραώ κατηγορεί τον Ρανταμές για προδοσία. Η Αΐντα και ο Αμονάσρο διαφεύγουν, ενώ ο Ρανταμές παραδίνεται στο ιερατείο.
Δ΄ Πράξη Σκηνή 1η: Αίθουσα στο παλάτι του Βασιλιά / Η Άμνερις είναι αποφασισμένη να σώσει τον Ρανταμές. Καλεί τους φρουρούς να τον φέρουν ενώπιόν της. Του ζητά να υπερασπιστεί τον εαυτό του και να απαρνηθεί την Αΐντα. Εκείνος αρνείται, έχοντας χάσει κάθε ενδιαφέρον για τη ζωή. Μάταια η Άμνερις εκφράζει για μία ακόμη φορά τον έρωτά της· ο Ρανταμές χαροποιείται μόνον όταν ακούει πως η Αΐντα είναι ζωντανή. Οι ιερείς ανακοινώνουν την ετυμηγορία: Ο Ρανταμές θα ταφεί ζωντανός κάτω από το βωμό του θεού που προσέβαλε. Η Άμνερις εκλιπαρεί για συγχώρεση, αλλά οι ιερείς δεν δείχνουν επιείκεια.
Σκηνή 2η: Ναός Ηφαίστου, εσωτερικό· τάφος του Ρανταμές / Ιερείς σφραγίζουν με μία μεγάλη πέτρα την κρύπτη. Σε λίγο ο Ρανταμές ανακαλύπτει ότι η Αΐντα έχει κρυφτεί στον τάφο, επιθυμώντας να πεθάνει μαζί του. Αποχαιρετούν τη Γη αγκαλιασμένοι και χάνονται για πάντα. Από πάνω, η Άμνερις προσεύχεται να αναπαυτεί η λατρεμένη ψυχή του Ρανταμές.
