Υπάρχουν μεγάλοι έρωτες χωρίς μεγάλα εμπόδια; Γιατί να μην υπάρχουν; Προφανώς και υπάρχουν. Ίσως ωστόσο η έλλειψη των μεγάλων εμποδίων να δημιουργεί λιγότερο ενδιαφέρουσες ερωτικές ιστορίες. Ο έρωτας πρέπει να δοκιμάζει τη δύναμή του στην πράξη. Αν δεν του δοθεί αυτή η δυνατότητα, τότε ένας έρωτας βολικός, ένας έρωτας ανεμπόδιστος, δεν θα μάθει ποτέ αν θα μπορούσε να ευδοκιμήσει σε περιβάλλον εκτός βολής κι εκτός ευκολίας. Σαν τα εμπόδια να είναι μια πρόκληση πιστοποίησης της αυθεντικότητας του έρωτά σου. Είναι αλήθεια τόσο ισχυρό αυτό που νιώθεις; Ναι, ε; Συγκρινόμενο με τι; Θυσιάζοντας τι; Τι είσαι διατεθειμένος να θυσιάσεις και να απαρνηθείς για τον έρωτά σου; Μπορεί ενδεχομένως να εντοπιστεί μια εγγενής διαστροφή εδώ: αν δεν υπάρχει κανένα εξωτερικό εμπόδιο, αν είναι όλα στρωμένα και ανοικτά, τότε ναι, θα ζήσουμε και θα απολαύσουμε τον έρωτά μας όσο είναι φρέσκος, τότε ναι, θα είναι ο χρόνος της φρεσκάδας του πλήρης και γεμάτος βιώματα, αλλά είτε μείνουμε μαζί μια ζωή, είτε χωρίσουν κάποια στιγμή οι δρόμοι μας, ποια θα είναι η ιστορία του έρωτά μας που θα έχουμε να διηγούμαστε στον εαυτό μας και στους άλλους; Ποια θα είναι η ιδιαιτερότητά του; Θα διηγούμαστε μια ιστορία ευτυχίας και μαζί μια ιστορία ευκολίας.
Ενώ τα εμπόδια! Ερωτεύτηκε τόσο που έφτασε να κάνει αυτό. Ερωτεύτηκα τόσο που έφτασα να κάνω εκείνο. Προσκομίζω και επικαλούμαι τα σχετικά υπ’ αριθμόν ένα, δύο, τρία αποδεικτικά έγγραφα. Ιδού, πέραν πάσης αμφιβολίας το συναίσθημά μου ήταν αληθές, ιδού, πέραν πάσης αμφιβολίας το συναίσθημά μου ήταν πανίσχυρο.
Το καλλιτεχνικό αποτύπωμα του «Ψυχρού Πολέμου» θα αποδειχθεί ανθεκτικότατο
Κατελήφθην από συναίσθημα ισοπεδωτικό. Τι κάνατε εσείς στον καιρό του έρωτά σας; Α, περάσατε πολύ ωραία. Μπράβο, μπράβο. Χαιρόμαστε για σας. Είναι σημαντικό να περνάς πολύ ωραία. Είναι σημαντικό να ζεις ευτυχισμένος. Αυτός είναι κι ο σκοπός της ζωής άλλωστε, όχι; Σας ζηλεύουμε, δεν λέμε, αλλά αν θέλετε να μιλήσουμε για έρωτα, δείτε ας πούμε τι έκανε στον «Ψυχρό Πόλεμο» ο Βίκτωρ για τη Ζούλα και η Ζούλα για τον Βίκτωρ. Και γιατί όχι, γιατί να ωραιοποιούμε καταστάσεις; Δείτε εκτός από αυτό που έκανε ο ένας για τον άλλον και όσα έκαναν ο ένας στον άλλο. Έτσι πάνε αυτά. Ερωτική είναι η ιστορία τους. Διέτρεξε το καθεστώς του υπαρκτού σοσιαλισμού και του υπαρκτού καπιταλισμού, σημαδεύτηκε από τέσσερις χώρες, χρειάστηκε να ξεριζωθούν, χρειάστηκε να αρνηθούν την ελευθερία τους, χρειάστηκε να θυσιαστούν, χρειάστηκε να προδώσουν και να προδοθούν, χρειάστηκε να εγκαταλείψουν ο ένας τον άλλο και να ξαναβρεθούν. Ένα διαρκές γαϊτανάκι του μαζί και του χωριστά, ένα διαρκές κυνηγητό.
Αλλά η ερωτική ιστορία του «Ψυχρού Πολέμου» δεν είναι μια ιστορία εξωτερικών και μόνο εμποδίων. Τα εξωτερικά εμπόδια συναντούν τα εσωτερικά. Ανασφάλειες: ποιος είμαι, ποιες είναι οι αληθινές μου δυνάμεις, αν έχω αναγνωριστεί και καθιερωθεί σε ένα συγκεκριμένο επαγγελματικό περιβάλλον και σε μια συγκεκριμένη συνθήκη, αυτό σημαίνει ότι μπορώ να το κάνω από την αρχή σε μια ξένη χώρα; Όσο μονοφαγάς κι αν είναι ο έρωτας, ακόμη και ο πιο τρελά ερωτευμένος έχει και την υπόλοιπη ζωή του να ζήσει. Από κάπου πρέπει να αντλεί νόημα και εκτός αυτού. Ζήλειες: είναι δυνατόν να μην καταλαβαίνεις πως όταν επιλέγεις να φτιάξεις ένα έργο που υποτίθεται είναι για μένα, δεν γίνεται να βρίσκω πάνω του τα αποτυπώματα της πρώην σου; Μου γράφεις δίσκο και τα λόγια τα ερωτικά που θα τραγουδήσω είναι γραμμένα από εκείνην; Αλήθεια, εγώ είμαι η ζηλιάρα; Αλήθεια, εγώ είμαι η αχάριστη; Αλήθεια, εγώ είμαι η τρελή; Αν όταν τραγουδούσα στα πολωνικά, η γλώσσα ήταν δική μας και μόνο δική μας, τώρα στη διασκευή, πάνω στο νέο ήχο, δεν τραγουδώ απλά σε μια νέα και ξένη γλώσσα, τραγουδώ και τα λόγια μιας άλλης, μιας άλλης που σε είχε όσο σε είχε και που την είχες όσο την είχες. Σου ήρθε βολικό να τραγουδήσω ερωτικά μέσα από το δικό της βλέμμα για τον έρωτα; Ήταν καλλιτεχνική επιλογή γιατί εκτιμάς την ποίησή της; Βάζεις πάνω από τον έρωτά μας το καλλτεχνικό σου όραμα ή τη βολή σου; Και όλο αυτό λες πως είναι αφιερωμένο σε μένα;
Τέσσερα χρόνια πριν ο Πάβελ Παβλικόφσκι μας πρόσφερε την εκθαμβωτικής κινηματογραφικής ομορφιάς “Ιda”, με την οποία κέρδισε και το όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας. Όταν ανακαλείς την “Ida” στη σκέψη, τι σου έρχεται πρώτο – πρώτο; Μια σπαρακτική σκηνή ανθολογίας και η φωτογραφία της, τα κάδρα της, η ατμόσφαιρά της. Ακόμη κι αν έχεις ξεχάσει στοιχεία της πλοκής, ακόμη κι αν έχεις ξεχάσει και την κεντρική της ιδέα, η σκηνή και η ατμόσφαιρα είναι πολύ πιο δύσκολο να ξεγράψουν από μέσα σου. Ο επίσης ασπρόμαυρος «Ψυχρός Πόλεμος» δεν έχει αντίστοιχα επιδραστική σκηνή. Υπό αυτήν την έννοια, σε τέσσερα χρόνια από τώρα μπορεί να θυμόμαστε μόνο ότι είναι η ιστορία ενός πολυτάραχου έρωτα στα χρόνια του σιδηρού παραπετάσματος. Αλλά όπως συνέβη και με την “Ida”, το καλλιτεχνικό αποτύπωμα του «Ψυχρού Πολέμου» θα αποδειχθεί ανθεκτικότατο.
Με τον «Ψυχρό Πόλεμο» ο Παβλικόφσκι κάνει μεγάλο σινεμά. Ξέρει τόσο πολύ εκ των προτέρων τι θέλει να κάνει κι έχει την ικανότητα να πραγματοποιήσει αυτό που θέλει να κάνει, που αν μπορούμε να του καταλογίσουμε κάτι, είναι ότι η ταινία καταλήγοντας να είναι ακριβώς όπως την είχε ονειρευτεί, σου αφήνει μικρότερα περιθώρια να την αγαπήσεις και με την καρδιά όσο πολύ την αγάπησες με τα μάτια και με το μυαλό. Όχι γιατί δεν έχει καρδιά η ταινία. Έχει και παραέχει. Αλλά ο Παβλικόφσκι χρησιμοποιεί τους ήρωές του ως μέρος της συνολικής αισθητικής του πρότασης και προσπαθεί να οδηγήσει στη συγκίνηση μέσω αυτής. Σαν να μην τους αφήνει να αυτονομηθούν λίγο, σαν να μην τους αφήνει να κάνουν λίγο το δικό τους, να πάρουν λίγο κεφάλι, να βγουν λίγο από το σχέδιό του. Ο μεγάλος έρωτας των ηρώων είναι σαν να μην γίνεται ποτέ ο έρωτας του συγκεκριμένου άντρα με σάρκα και οστά, του Τόμας Κοτ, προς τη συγκεκριμένη γυναίκα με σάρκα και οστά,την Τζοάνα Κούλιγκ, αλλά σαν να είναι εξαρχής ο θεσπέσια στυλιζαρισμένος έρωτας του Βίκτορ και της Ζούλα μέσα στο ασπρόμαυρο σύμπαν της ταινίας.
Ο Παβλικόφσκι μάς καλεί όχι να βουτήξουμε στο συναίσθημα για αυτόν καθεαυτόν τον έρωτα των ηρώων του (βασισμένο σε έναν βαθμό στον έρωτα των δικών του γονιών), αλλά να ερωτευτούμε συνολικά την ταινία του ως σύνθεση, τον τρόπο που είναι φωτισμένη, τον τρόπο που είναι πλανοθετημένη, τον τρόπο που είναι γεμάτη τραγούδια και μουσική, τον τρόπο που είναι μονταρισμένη, τον τρόπο που είναι γραμμένη, τον τρόπο με τον οποίο θέλει να μας μιλήσει εντελώς ελλειπτικά για έναν έρωτα που συγκρούστηκε κατά μέτωπο με εξωτερικά και εσωτερικά εμπόδια. Όσο για το αν μετά τη σύγκρουση θριάμβευσε ή συνετρίβη, είναι θέμα ερμηνείας, οπτικής και του πώς ορίζουμε τελικά στο μυαλό μας τι σημαίνει έρωτας, πότε αυτός νικά και πότε αυτός ηττάται.
