Η ιστορία της θρυλικής Συλλογής Κωστάκη με αφορμή τη νέα έκθεση στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Όσοι γνωρίζουν τη μεγαλύτερη συλλογή έργων της Ρωσικής πρωτοπορίας, τη Συλλογή Γιώργου Κωστάκη, ίσως δεν γνωρίζουν πως όλα άρχισαν από έναν έρωτα με έναν πίνακα.

Ο Γεώργιος Κωστάκης ήταν 33 ετών όταν είδε για πρώτη φορά έναν πίνακα της Όλγα Ροζάνοβα. Μέχρι τότε δεν είχε κανένα καλλιτεχνικό ενδιαφέρον. Γεννημένος από Έλληνες γονείς, με καταγωγή από τη Ζάκυνθο, στη Μόσχα το 1913, ήταν υπάλληλος της ελληνικής πρεσβείας όπου εργαζόταν σαν οδηγός. Στα πλαίσια των επαγγελματικών του καθηκόντων συνόδευε ξένους διπλωμάτες στις επισκέψεις τους σε παλαιοπωλεία και χώρους τέχνης.

Τα έργα που άρχισε να συλλέγει ήταν αυτά της Ρωσικής πρωτοπορίας. Ονομάστηκαν έτσι για τον ρηξικέλευθο και πειραματικό χαρακτήρα τους λίγα χρόνια πριν και λίγα χρόνια μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917. Ήταν τα έργα αυτά που συνδέθηκαν αργότερα με τα έργα του μοντερνισμού της Δύσης. Η ιστορία του παγκοσμίου φήμης συλλέκτη και της συλλογής του ξεκινά στα ατελιέ των καλλιτεχνών και στις οικογένειές τους, οι οποίοι πουλούσαν τα έργα τους σε τιμές χαμηλές. Μόνο ο Κωστάκης είχε το ένστικτο και τη διορατικότητα να διακρίνει και να επενδύσει σε έργα της ρώσικης αβανγκάρντ, επηρεασμένος ίσως από την καλλιτεχνική ορμή και την επαναστατική τόλμη των δημιουργών της και συνεπαρμένος, προφανώς, από τους συμβολισμούς και τη βαθιά πνευματικότητα των δημιουργιών τους.

Σε μια περίοδο απόλυτης κυριαρχίας του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, ο Κωστάκης αγόραζε αυτό που οι άλλοι περιφρονούσαν. Με το σταλινικό καθεστώς να έχει απαγορεύσει τα έργα της Ρωσικής πρωτοπορίας, ο Κωστάκης διέσωσε από την καταστροφή και τη λήθη ένα σημαντικό τμήμα της μοντέρνας ευρωπαϊκής τέχνης.

Ο Κωστάκης συγκρότησε μια συλλογή χιλιάδων έργων τέχνης, συλλέγοντάς τα για τρεις δεκαετίες και τα 1275 από αυτά βρίσκονται στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη. Πίνακες ζωγραφικής, σχέδια, κατασκευές, κεραμικά σημαντικών καλλιτεχνών της ρωσικής πρωτοπορίας όπως οι Kazimir Malevich, Vasilii Kandinsky, Liubov Popova, Vladimir Tatlin, Aleksandr Rodchenko, Ivan Kliun, Solomon Nikritin, Olga Rozanova, Varvara Stepanova, Nadezhda Udaltsova, Mikhail Matiushin, Gustav Klutsis.

Καζιμίρ Μαλέβιτς, Γυναικείο πορτρέτο, περ. 1910–1911, γκουάς σε χαρτόνι, 27.7 × 27.8

Εντωμεταξύ η Ρωσική πρωτοπορία άρχισε να γίνεται γνωστή στην Ελλάδα μεταπολεμικά μέσα από σποραδικά δημοσιεύματα, που επαναλάμβαναν περιληπτικά ανταποκρίσεις ξένων εφημερίδων και περιοδικών γύρω στα μέσα της δεκαετίας του ’70. Εξαιρέσεις υπήρχαν κι αυτές ίσχυαν για μεμονωμένους καλλιτέχνες, σαν τον Κandinsky και τον Chagall ή για κινήματα που είχαν απήχηση στη Δύση, όπως ο κονστρουκτιβισμός για παράδειγμα. Οι γνώσεις άλλωστε για την τέχνη αυτή ήταν εξαιρετικά αποσπασματικές και οι νέοι Έλληνες πρωτοποριακοί καλλιτέχνες -γύρω στη δεκαετία του ’50 και εξής- θα στραφούν στο εξωτερικό (Ρώμη ή Παρίσι), υπηρετώντας εντελώς πρωτότυπα αισθητικά ιδεώδη.

Ο Έλληνας συλλέκτης εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Αθήνα με την οικογένειά του το 1977 και το γεγονός αυτό στάθηκε αφορμή για την αύξηση του ενδιαφέροντος για τη Ρωσική πρωτοπορία και από ελληνικής πλευράς, τη στιγμή μάλιστα που διάφορες πληροφορίες μιλούσαν για μεγαλόψυχη δωρεά προς το ελληνικό κράτος εκ μέρους του. Ο Κωστάκης πέθανε το 1990 και ως εκδήλωση τιμής προς το πρόσωπο του και το έργο του οργανώθηκε η μεγάλη έκθεση του 1995 που οργάνωσε με πολλή επιτυχία η ιστορικός της τέχνης Άννα Καφέτση.

Η αγορά της Συλλογής Κωστάκη έγινε από το ελληνικό δημόσιο το Μάρτιο του 2000, μετά από πολιτική απόφαση του υπουργού πολιτισμού Ευάγγελου Βενιζέλου, ο οποίος εξασφάλισε τη συλλογή για το νεοϊδρυθέν τότε Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Η συμφωνία υπογράφηκε ανάμεσα στην οικογένεια Κωστάκη και στη διοίκηση του Μουσείου, αφού προηγήθηκε η σύσταση διεθνούς επιτροπής ειδικών, η οποία εκτίμησε την οικονομική και καλλιτεχνική αξία της συλλογής αφού τόνισε την αυθεντικότητα και τη μοναδικότητά της. Ήταν η πρώτη φορά που το επίσημο κράτος έδειχνε τη διάθεση να πραγματοποιήσει ένα άλμα προς τα μπρος στο χώρο του νεότερου και του σύγχρονου πολιτισμού. Κατόπιν ειδικής συμφωνίας με τους ιδιοκτήτες της Συλλογής το πολύτιμο υλικό αφίχθη στη Θεσσαλονίκη κάτω από ψηλά μέτρα ασφαλείας.

Ρότσενκο Άλεξάντρ, Δύο φιγούρες, 1920, λάδι σε κοντραπλακέ, 145.8 × 95.5

Η Συλλογή Κωστάκη δεν ήταν βέβαια άγνωστη στο ευρωπαϊκό και το αμερικανικό κοινό. Το 1977 ήταν ίσως ο σημαντικότερος σταθμός στην ιστορία της Συλλογής καθώς τότε πραγματοποιήθηκε στο Ντίσελντορφ η πρώτη έκθεση της στην Ευρώπη, για να ακολουθήσει το 1981 η μεγάλη έκθεση στο Μουσείο Guggenheim της Νέας Υόρκης.

Όπως είναι γνωστό, φεύγοντας ο Γιώργος Κωστάκης το 1977 από την τότε Σοβιετική Ένωση άφησε πίσω του ένα μεγάλο μέρος της Συλλογής του, το οποίο δώρησε στην Πινακοθήκη Tretiakov της Μόσχας. Ο Κωστάκης στη γνωστή συνέντευξη του στον John Bowlt, λέει πως διέθεσε στην Πινακοθήκη Τρετιακόφ το 80% της Συλλογής του και ότι πήρε μαζί του στη Δύση το υπόλοιπο 20%. Είναι γνωστό ότι η εν λόγω Πινακοθήκη της Μόσχας, όπως το βεβαιώνει και η Natalia Adaskina, παρέλαβε από τον Έλληνα συλλέκτη «144 πίνακες και 656 σχέδια», δηλαδή συνολικά 800 έργα.

Η υποδειγματική για τη γνησιότητα, την καλλιτεχνική αξία των έργων της και για τη πληρότητα της συλλογή Κωστάκη κάνει Restart στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, μια άκρως ενδιαφέρουσα επανεκκίνηση σε ό,τι αφορά τη διαχείριση της θρυλικής συλλογής. Με αφορμή την έκθεση «Θεσσαλονίκη. Η Συλλογή Γιώργου Κωστάκη. Restart», που εγκαινιάστηκε στις 29 Ιουνίου 2018 στη Μονή Λαζαριστών, 400 και πλέον έργα από τη συλλογή και το αρχείο του Γιώργου Κωστάκη θα αποτελέσουν το μέσο για αυτό το ιδιαίτερο ταξίδι στα κινήματα της Ρωσικής Πρωτοπορίας, αυτής της συγκλονιστικής περιόδου των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, που, μέσα από τα ιστορικά συμφραζόμενα του μεγάλου οράματος για την αλλαγή του κόσμου, έθεσε ουσιαστικά ζητήματα για τη σχέση της ζωγραφικής με την ποίηση, την αρχιτεκτονική, τη μουσική, το θέατρο, τις επιστήμες και συγκρότησε νέες θέσεις και μανιφέστα, καθώς και εν τέλει μια εντελώς καινοτόμα φιλοσοφία που απέβλεπε στο ρόλο που η τέχνη μπορεί να διαδραματίσει προκειμένου να καταργηθούν οι παγιωμένες αισθητικές συμβάσεις.

Το κομμάτι της συλλογής που κατέχει το ΚΜΣΤ αποτελεί την πιο πλήρη συλλογή έργων Ρωσικής πρωτοπορίας που βρίσκεται σε μουσείο εκτός Ρωσίας. Τα έργα της συλλογής του περιλαμβάνουν ένα μικρό αλλά απόλυτα αντιπροσωπευτικό αριθμό ζωγραφικών έργων και γραφιστικών από τον ιδρυτή του κινήματος του Σουπρεματισμού, Καζιμίρ Μαλέβιτς, δημιουργίες από τους πρωτοπόρους του Κονστρουκτιβισμού, Βλαντίμιρ Τάτλιν, Αλεξάντρ Ρότσενκο και Γκούσταβ Κλούτσις, πάνω από 200 έργα της Λιουμπόβ Ποπόβα, μια μεγάλη επιλογή έργων του Ιβάν Κλιούν, έργα καλλιτεχνών της λεγόμενης Σχολής της Οργανικής Παιδείας με πρωτοστάτες τον Μιχαήλ Ματιούσιν και τα αδέλφια Έντερ, έργα από τον εμπνευστή και θεωρητικό της Αναλυτικής τέχνης, Πάβελ Φιλόνοφ, έργα και αρχειακό υλικό των Σολομών Νικρίτιν, Αλεξάντρ Ντρέβιν, Ναντιέζντα Ουνταλτσόβα, Όλγα Ροζάνοβα, Ελ Λισίτσκι και Πάβελ Μανσούροφ.

Η συλλογή περιλαμβάνει επίσης σερβίτσια από πορσελάνη και αντικείμενα βιομηχανικού σχεδιασμού. Παράλληλα με τη συλλογή, το ΚΜΣΤ κατέχει και το αρχείο της οικογένειας Κωστάκη, το οποίο παρέχει το καλύτερο δυνατό υπόβαθρο για τη μελέτη αυτής της εξαιρετικής συλλογής και περιόδου.

—

Info έκθεσης:

Θεσσαλονίκη. Η Συλλογή Γιώργου Κωστάκη. Restart | 29 Ιουνίου – 16 Σεπτεμβρίου 2018 | Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης – Μονή Λαζαριστών