“Fake news”: μια αρχαία πρακτική

«τῶν δʼ ἀνθρώπων πρός τά λεγόμενα καί αἱ γνῶμαι ἵστανται»

 Θουκιδίδης, Ἱστορίαι,  6.34.7

«η αποφασιστικότητα των ανθρώπων είναι ανάλογη με τα όσα ακούνε. Μτφρ. Αγγ. Βλάχος

Η αρχαία αθηναϊκή πολιτεία προκειμένου να πείσει για ένα θέμα, να διαμορφώσει συμπεριφορές ή να αλλάξει στάσεις και απόψεις ανέπτυξε με επιτυχία την τέχνη της ψευδούς είδησης, της γνωστής προπαγάνδας. Σκόπιμα μεταδιδόμενα αληθινά ή ψεύτικα μηνύματα μέσα από μελετημένες τεχνικές επίδρασης που στόχευαν στη σκέψη και τα συναισθήματα του πλήθους.

Την περίοδο των Περσικών Πολέμων στην περσική δύναμη είχαν ενταχθεί πλοία και στρατιώτες από τις περιοχές της Ιωνίας, καθώς και από τις πόλεις που είχαν προσχωρήσει στον ισχυρό αντίπαλο. Ο Θεμιστοκλής πριν από την κρίσιμη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.Χ. στοχεύοντας στο να αντιστρέψει την ψυχολογία μέρους του στρατού ελληνικής καταγωγής, άφηνε γραπτά μηνύματα σε πηγές όπου γινόταν ο ανεφοδιασμός των στρατιωτών, που το περιεχόμενο τους στόχευε στην ενεργοποίηση της «πατριωτικής» ευαισθησίας, δηλαδή στη διέγερση του αισθήματος που γεννιέται όταν σκέφτεσαι πόσο κακό είναι να πολεμάς εναντίον ομοεθνών σου.

Ίδια τακτική ακολούθησε λίγο αργότερα ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Λεωτυχίδης πριν από τη ναυμαχία της Μυκάλης (479 π.Χ.). Για να αναπτερώσει το ηθικό Ιώνων που κυριευμένοι από φόβο προσχωρούσαν στο υπέρτερο αριθμητικά περσικό στράτευμα, μετέδωσε την ψεύτικη είδηση ότι οι Έλληνες νίκησαν στις Πλαταιές. Η είδηση της νίκης αναπτέρωσε το ηθικό των Ιώνων ώστε να ενωθούν με τους υπόλοιπους Έλληνες και να νικήσουν. Το ίδιο έγινε και στις Πλαταιές απλώς λίγο αργότερα …

Αττικός ερυθρόμορφος ελικωτός κρατήρας του Ζ. του Βερολίνου. 490-460 π.Χ. Ο Αχιλλέας μάχεται εναντίον του Έκτοραυπό την προστασία του Απόλλωνα και της Αθηνάς. Βρετανικό Μουσείο, αρ. 1848,0801.1

Στη μάχη της διαχείρισης του θυμικού επιστρατεύτηκε και η δύναμη της εικόνας, ειδικά της θεϊκής, σύμβολα ποικίλης σημειολογίας, τα οποία λειτουργούσαν άλλοτε προτρεπτικά και άλλοτε αποτρεπτικά. Όταν ο Επαμεινώνδας το 371 π.Χ. είχε να διαχειριστεί το φόβο των αριθμητικά λιγότερων Θηβαίων απέναντι στους πολυαριθμότερους στρατοπεδευμένους Σπαρτιάτες στα Λεύκτρα της Βοιωτίας, επιστράτευσε το ξόανο της θεάς Αθηνάς, αλλά τροποποιημένο. Μέσα στη νύχτα ένας τεχνίτης, έβαλε την Αθηνά που κρατούσε δόρυ και είχε ακουμπισμένη έως τότε την ασπίδα στα πόδια της να την κρατά από μια λαβή. Οι στρατιώτες το εξέλαβαν ως σημάδι θεϊκής προστασίας και οπλισμένοι με την ορμή της πίστης κατάφεραν να επικρατήσουν.

Τη δύναμη του υπερβατικού ήξερε καλά ο Μέγας Αλέξανδρος. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας στην Ασία, κάθε φορά που οι μάντεις διάβαζαν καλούς οιωνούς στα σφάγια, φρόντιζε να περιφέρονται τα σημάδια της εύνοιας των θεών στο στράτευμα για να παραμένουν αισιόδοξοι και βέβαιοι για τη νίκη στην επόμενη μάχη. Αυτές και άλλες πρακτικές της αρχαιότητας θεωρούνται το πρότυπο στις σύγχρονες ψυχολογικές επιχειρήσεις πολέμου. Τίποτε δεν έχει επινοηθεί για πρώτη φορά, εξελίσσουμε πρακτικές δοκιμασμένες και εξαιρετικά αποτελεσματικές. Οι λόγοι και τα αποτελέσματα είναι αυτά που μας έχουν οδηγήσει στη σημερινή πραγματικότητα, άλλοτε καλή άλλοτε όχι…