Στη Δάφνη, στο σπίτι – Μουσείο του Γιώργου Μπουζιάνη, του σημαντικότερου Έλληνα εξπρεσιονιστή ζωγράφου, εγκαινιάζεται την Τρίτη 2 Απριλίου 2019 και ώρα 19.30, η έκθεση «Στάμος : μετάληψη αφηρημένου εξπρεσιονισμού», μια επιλογή 22 έργων του Θεόδωρου Στάμου από το 1967 έως και το 1993, του σπουδαιότερου και γνωστότερου ελληνόφωνου εκπροσώπου της Αφαίρεσης στην ιστορία της σύγχρονης Τέχνης.
Ο (Θόδωρος) Στάμος, γιος πολυμελούς οικογένειας μεταναστών στην Αμερική, με καταγωγή από Λευκάδα και Λακωνία, ήταν πρόωρα ανεπτυγμένος καλλιτέχνης. Γεννιέται στο Λόουερ Ηστ Σάιντ του Μανχάταν το 1922. Αυτοδίδακτος, σε ηλικία 13 χρονών παίρνει υποτροφία για να σπουδάσει γλυπτική στο AmericanArtists’ School της Νέας Υόρκης. Εκεί γνώρισε και τον μέντορά του, τον άνθρωπο που τον καθόρισε. Πρόκειται για τον εξπρεσιονιστή Τζόζεφ Σόλμαν, που έστρεψε το ενδιαφέρον του εφήβου Στάμου στη μοντέρνα ευρωπαϊκή και αμερικανική ζωγραφική. Ταυτόχρονα εργαζόταν ως ανθοπώλης, τυπογράφος, υπάλληλος σε καπελάδικο, πλασιέ. Ζωγράφιζε με πάθος και σε ηλικία 21 ετών γνωρίζει την γκαλερίστα Μπέτι Πάρσονς και κάνει την πρώτη του ατομική έκθεση στο βιβλιοπωλείο-γκαλερί Γουέικφιλντ στη Νέα Υόρκη, εκεί που κυριαρχούσαν οι Γάλλοι σουρεαλιστές.
Για την έκθεση αυτή γράφει η Mαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα: «Στο διεισδυτικό και προφητικό κείμενο του καταλόγου της σημαντικής έκθεσης του 1946 ο ζωγράφος και φίλος του Στάμου, Μπάρνετ Νιούμαν, που έμελλε να διαδραματίσει ρόλο πρωταγωνιστή στη Σχολή της Νέας Υόρκης, επισημαίνει τα χαρακτηριστικά που ορίζουν την πρωτοτυπία του ύφους του. Την αταβιστική έλξη προς τη θάλασσα και τον έμβιο κόσμο της, που μεταμορφώνεται σε σχεδόν αφηρημένες μορφές στο έργο του. Την προσήλωσή του στην επιφάνεια, την απόρριψη της τρίτης διάστασης και της ψευδαισθησιακής προοπτικής, που πιστοποιεί τον μοντερνιστικό προσανατολισμό του έργου του από την αρχή».
Στα μέσα της δεκαετίας του ’40 αρχίζει να καθιερώνεται, με το μουσείο Whitney να διοργανώνει εκθέσεις με έργα του κάθε χρόνο από το 1945 έως το 1951. Στα τέλη της δεκαετίας του ’40 έγινε μέλος των Οξύθυμων Δεκαοκτώ, μιας ομάδας αφηρημένων ζωγράφων που ξεσηκώθηκαν ενάντια στην πολιτική του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης προς την αμερικάνικη ζωγραφική της δεκαετίας του ’40 και ποζάρισαν για μια διάσημη φωτογραφία το 1950. Άλλα μέλη της ομάδας, η οποία θεωρείται ως η «πρώτη γενιά» των αφηρημένων εξπρεσιονιστών, ήταν οι Βίλεμ ντε Κούνινγκ, Άντολφ Γκότλιμπ , Αντ Ράινχαρντ, Γουίλιαμ Μπαζιώτης, Τζίμι Έρνστ, Τζάκσον Πόλοκ, Τζέιμς Μπρουκς, Κλίφορντ Στιλ, Ρόμπερτ Μαδεργουέλ, Μπράντλι Γουόκερ Τόμλιν, Μπαρνέτ Νιούμαν και Μαρκ Ρόθκο. Οι καλλιτέχνες αυτοί είναι μέλη της Σχολής της Νέας Υόρκης και αναφέρθηκαν περιπαικτικά ως «Οι Οξύθυμοι» σε ένα άρθρο του περιοδικού Life που περιλάμβανε και την περιώνυμη φωτογραφία της Νίνα Λιν.
Οι καλλιτέχνες αυτοί, έμελλε να αλλάξουν τον ρου της ιστορίας της αμερικάνικης Τέχνης, δημιουργώντας το πρώτο αυθεντικό κίνημα της χώρας, τον αφηρημένο εξπρεσιονισμό. Η επιτυχία και η αποδοχή του Στάμου είναι καθολική.
Σε μια απρόβλεπτη στροφή, η καριέρα του παίρνει την κατιούσα από το ’70 ως και τον θάνατο του, το 1997, για μια υπόθεση τόσο εντυπωσιακή, που ακόμη αναφέρεται στα χρονικά ως «το σκάνδαλο του αιώνα». Ο Στάμος επέστρεψε στην Ελλάδα και πέθανε στα Ιωάννινα το 1997. Έχει ταφεί, σύμφωνα με την επιθυμία του, στη Λευκάδα.
Η ακεραιότητα, η ποιότητα και η πρωτοτυπία της ζωγραφικής του, ώθησαν τη νέα γενιά κριτικών και επιμελητών παγκοσμίως να «επαναφέρουν» τον Στάμο στην ιστορική θέση που του αξίζει. Έργα του βρίσκονται στο MoMA, στο Whitney και σε όλα τα σημαντικά Μουσεία των ΗΠΑ. Στην Ελλάδα, ένα χρόνο πριν το θάνατό του δώρισε 43 έργα του στην Εθνική Πινακοθήκη, ενώ άλλα βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές, όπως στη Συλλογή Πορταλάκη από την οποία προέρχονται και έργα της έκθεσης.
Η υπόθεση Ρόθκο και το «σκάνδαλο του αιώνα»
Ο Μαρκ Ρόθκο επέλεξε τον Στάμο, με τον οποίο συνδεόταν με φιλία, ως ένα από τα μέλη του ιδρύματος διαχείρισης της κληρονομιάς του, όμως αυτό οδήγησε στην εμπλοκή του Στάμου στην Υπόθεση Ρόθκο, ένα μεγάλο δικαστικό σκάνδαλο στον κόσμο της τέχνης. Ένα χρόνο μετά την αυτοκτονία του Ρόθκο το 1970, η κόρη του μήνυσε τα μέλη του ιδρύματος, καθώς και την Marlborough Gallery, για κακοδιαχείριση και απάτη. Η υπόθεση κράτησε δώδεκα χρόνια στα δικαστήρια και αποκαλύφθηκε πως πολλοί από τους πίνακες του Ρόθκο, οι οποίοι είχαν πωληθεί ή δοθεί για έκθεση από το ίδρυμα στην Marlborough Gallery, είχαν τελικά πουληθεί σε χαμηλές τιμές σε καλούς πελάτες της γκαλερί, ενώ η προμήθεια της γκαλερί ανερχόταν σε ποσοστό της τάξης του 50%. Η δεύτερη αποκάλυψη ήταν πως και ο Στάμος συμμετείχε σε αυτή τη συνομωσία. Στους κατηγορούμενους επιβλήθηκε συνολικό πρόστιμο 9 εκατομμυρίων δολαρίων. Ο Στάμος πλήρωσε το μερίδιο του από το πρόστιμο μεταφέροντας τα δικαιώματα του σπιτιού του στο Ίδρυμα Ρόθκο, αλλά του επιτράπηκε να το κατοικεί όσο ζούσε. Η υπόθεση αυτή σήμανε το τέλος του καλλιτεχνικά, αφού τα έργα του δεν μπορούσαν να εκτεθούν ή να πωληθούν όπως πριν και οι φημισμένες γκαλερί δεν τον εκπροσωπούσαν.
Για την έκθεση και τον τίτλο της
Μετάληψη είναι το τμήμα του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, κατά το οποίο οι πιστοί κοινωνούν. Σε αυτήν μας καλεί ο Στάμος με την αντί-παραστατική αισθητική του ασυνείδητου.
Ο Barnett-Newman, πρωτοπόρος της χρωματικής Αφαίρεσης, όταν είδε τα έργα του νεαρού Στάμου αποφάνθηκε πως πρόκειται για «ευαίσθητο στη σκέψη και την έκφραση καλλιτέχνη, διακριτικά ευφυή, του οποίου η ζωγραφική στάση είναι πολύ κοντά στην αληθινή Κοινωνία με τη Φύση». Και εννοούσε πως εμπεριέχει τοτεμικά στον καμβά, το όλον της Φύσης. Γιατί μην ξεχνάμε πως για 500 χρόνια στην Τέχνη, η Φύση ήταν αντικείμενο ρομαντικής ενατένισης, αν δεν ήταν δευτερεύων σκηνικό για τα «του ανθρώπου».
Διεισδύει στα αρχέγονα θεμέλια, δεν ζωγραφίζει συναισθηματικά το όποιο φαινόμενο, αλλά το εκφράζει σαν μέρος του μυστηρίου της ζωής. Μια ζωγραφιά του, θα μπορούσε να είναι μια λεπτομέρεια, ένα μονόχρωμο πορτοκαλί τετραγωνάκι σε ένα κόκκινο κοχύλι, μια μαύρη γραμμή που παρατηρήσαμε σε έναν άσπρο βράχο. Υπ’ αυτήν την σκοπιά, δημιουργεί σαν τους πρωτόγονους των σπηλαίων του Λασκώ, την τοιχογραφία στον βράχο με τον ίδιο τον «Μεγαλόκερω» και τον δημιουργό του, να είναι ένα και το αυτό: δεν δείχνουν το ζώο και την Φύση ως αντικείμενο, βγαίνουν απ’ το βράχο.
Η έκθεση Στάμος, Μετάληψη Αφηρημένου Εξπρεσιονισμού, σε επιμέλεια Φοίβου Κυπραίου θα διαρκέσει από τις 2 Απριλίου έως τις 30 Ιουνίου 2019.
